Cechy w miastach średniowiecznych i nowożytnych były organizacjami rzemieślników jednej lub kilku pokrewnych specjalności, szczególnie produkujących artykuły pierwszej potrzeby. Stąd najwcześniej organizowali się w cechy właściciele warsztatów piekarskich, tkackich, kowalskich, szewskich, krawieckich, rzeźniczych, piwowarskich, wapienniczych itp. Odrębne organizacje pod nazwą bractwa tworzyli przedstawiciele zawodów zajmujących się handlem: kupcy, krojownicy sukna, kramarze, budnicy. Organizacje cechowe zapewniały członkom cechów wyłączne prawo do wykonywania rzemiosła w mieście, dbały o wysoką jakość produktów wytwarzanych w ramach cechów, limitowały rozmiar produkcji i liczbę zatrudnianych czeladników oraz stawkę ich wynagrodzenia. Ta działalność gwarantowała warsztatom zbyt ich produktów i zapewniała mistrzom stałe dochody, co chroniło ich rodziny przed obniżeniem standardu życia. Tak skonstruowane prawo cechowe nie pozwalało wybijać się i bogacić majstrom bardziej pracowitym i obdarzonym ponadprzeciętnymi zdolnościami, ale też chroniło przed upadkiem warsztaty prowadzone przez mistrzów mniej zaradnych lub wdowy po mistrzach. Zarząd cechu organizował także dostawę surowców potrzebnych warsztatom do produkcji, zakazując jednocześnie zaopatrywania się w nie na własną rękę i podkupywania ich sobie nawzajem. Żaden mistrz nie mógł też wykonywać zleceń przyjętych przez innego mistrza, ale też zarząd cechu stawał w obronie mistrza, gdy warunków umowy nie dotrzymywał zleceniodawca. Zarządy cechów broniły też mistrzów cechowych przed nieuczciwą konkurencją, jaką stanowili rzemieślnicy niezrzeszeni zwani partaczami lub szturarzami. Przy pomocy prawa cechowego, miejskiego i sił miejskich konfiskowały wyroby oraz usuwały z miasta partaczy, którzy pracując poza cechami („a parte”) i nie ponosząc żadnych ciężarów podatkowych ani opłat na rzecz cechów i nie podlegając żadnym ograniczeniom produkcji stosowanym w cechach, mogli sprzedawać swoje wyroby znacznie taniej niż rzemieślnicy cechowi.

       Członkowie cechów:

       Mistrzowie (majstrowie, „magistri”), założyciele i pełnoprawni członkowie cechów, samodzielni rzemieślnicy wykonujący rzemiosło na własny rachunek. Każdy z mistrzów, w ramach określonych prawem, zatrudniał w swoim warsztacie czeladników oraz przygotowywał uczniów do wykonywania zawodu, organizował zakup surowców do swojego warsztatu i sprzedaż gotowych wyrobów, przyjmował zamówienia klientów, nadzorował pracę w warsztacie, wykonywał najbardziej precyzyjne i odpowiedzialne zadania, wykańczał dzieło i odpowiadał za jego jakość. Do jednego cechu, szczególnie w większych miastach, mogło należeć kilkunastu mistrzów. Przynależność do cechu nakładała na nich znaczne powinności, szczególnie natury finansowej. Oprócz czynszów oraz podatków miejskich i państwowych, płaconych od produkcji i zbytu swoich wyrobów, wnosili oni także określone kwoty do skrzynki brackiej, czyli skarbu cechowego. Musieli też podporządkowywać się nakazom statutów, dostosowywać wielkość i zakres produkcji do norm prawa cechowego. Mistrzowie mieli obowiązek wzajemnego pomagania sobie w czynnościach przemysłowych, nie mogli natomiast nawzajem sobie przeszkadzać ani odstręczać czeladników i uczniów. Zobowiązani byli też do uczestnictwa w zebraniach cechowych, posłuszeństwa starszym, dbania o odpowiednie zachowanie i wygląd, wreszcie do założenia rodziny.

       Pośród mistrzów cechowych rozróżniano mistrzów młodszych, krótko należących do cechu i obowiązanych z tego powodu do świadczenia posług cechowych i kościelnych, oraz półmistrzów, zwanych też półbraćmi, tj. mistrzów innego lub pokrewnego zawodu, przyjętych do cechu. Podział ten nie miał jednak żadnych skutków w zakresie przemysłowym. Podobnie różnic pomiędzy mistrzami w obrębie jednego cechu nie stwarzały religia i narodowość mistrzów. Niemcy i dysydenci byli bowiem dopuszczani do członkostwa prawie we wszystkich cechach i posiadali te same uprawnienia, jakie przysługiwały Polakom i katolikom. Wyjątkowo dysydenci lub Niemcy podlegali ograniczeniu biernego prawa wyborczego do władz cechowych, ale i ten zakaz łatwo w razie potrzeby omijano.

       Wdowy po mistrzach i niezamężne córki zmarłych mistrzów, w większości cechów uzyskiwały członkostwo cechu wraz ze stanowiskiem mistrza, bez nakazu spełniania jakichkolwiek warunków. Prawo wdowy do prowadzenia warsztatu rzemieślniczego zależało natomiast od posiadania dzieci, nienagannego zachowania i nie zawierania nowego związku małżeńskiego. Czasem dopuszczano możliwość małżeństwa, ale tylko z mistrzem tego samego cechu. Nieposiadanie dzieci albo złamanie któregoś z warunków skutkowało dla wdowy utratą prawa prowadzenia warsztatu. Wdowy, tak jak inni mistrzowie, mogły prowadzić warsztat na własny rachunek, kupować surowce do produkcji i sprzedawać wyroby swojego warsztatu. Starsi cechowi przydzielali im w pierwszej kolejności doświadczonego czeladnika lub nawet młodego mistrza, zdolnego prowadzić warsztat.

       Czeladnicy (towarzysze), którymi zostawali uczniowie po ukończeniu nauki w cechu. Wyzwolenie ucznia na czeladnika odbywało się podczas zebrania całego cechu i dotyczyło wszystkich uczniów, także synów mistrzów. Wyzwalany uczeń wnosił opłatę do skarbu cechowego. Personalia wyzwalanego wpisywano do ksiąg cechowych, po czym świeżo upieczony czeladnik otrzymywał list wyzwolenia lub wyuczenia rzemiosła, zwany też świadectwem czeladniczym. List ten wystawiali starsi cechowi albo rada miejska, opatrzony był pieczęcią cechową lub miejską i potwierdzał kwalifikacje zawodowe czeladnika, uzyskane w czasie nauki w cechu. Świadectwa czeladnicze były honorowane we wszystkich miastach, a każdy cech wielkopolski przyjmował także czeladników wędrownych, pod warunkiem przedstawienia świadectwa dobrego (prawego) urodzenia, zaświadczającego o przyjściu na świat w małżeństwie, a także świadectwa wyuczenia, oraz wniesienia opłaty. Zaraz po wyzwolinach czeladnicy mogli podjąć wysiłki w celu uzyskania mistrzostwa, usamodzielnienia się i założenia własnego warsztatu. Utrudniała to jednak stosowana przez mistrzów praktyka ograniczania ilości warsztatów, dla utrzymania dotychczasowego poziomu życia ich rodzin. Bardzo ważnym etapem na drodze do uzyskania stanowiska mistrza był obowiązek wykonania sztuki mistrzowskiej („majstersztyku”, „Meisterstück”) jako dowodu opanowania rzemiosła. Wykonanie prac mistrzowskich było jednak trudne i drogie, a czeladnicy musieli przeprowadzić to dzieło samodzielnie, przeważnie na własny koszt, z własnego surowca i własnymi narzędziami. Przedmiot sztuki i sposób jej wykonania określały przepisy prawa cechowego. Sztukę mistrzowską można było niekiedy „okupić” tzn. zastąpić obowiązek jej wykonania wniesieniem opłaty na rzecz cechu.

       Uczniowie (chłopięta, pacholęta, terminatorzy), byli przyjmowani na naukę do większości warsztatów po okazaniu listu dobrego urodzenia. Mistrz-nauczyciel zapisywał ucznia do cechu na podstawie umowy zawartej z rodzicami lub opiekunami ucznia, którzy wnosili przy tym jednorazową opłatę. Czas trwania nauki wynosił od jednego roku do sześciu lat. Nauka rzemiosła musiała się odbywać przez cały czas u tego samego mistrza i bez dłuższych przerw.

       Władze cechów:

       Najwyższym organem władzy ustawodawczej w każdym cechu były zebrania cechowe (schadzki, sesje suchodzienne)1. Odbywały się zazwyczaj raz na kwartał a udział w nich był statutowym obowiązkiem wszystkich członków cechu. Spóźnianie się na zebrania, a szczególnie nieusprawiedliwiona nieobecność, mogły ściągnąć na mistrzów różne sankcje od kar pieniężnych, przez zakaz zatrudniania czeladników, aż do utraty praw członka cechu. Zebrania zwoływali starsi cechowi, zwykle przez „obesłanie cechy” (tj. przez podawanie sobie emblematu cechowego) albo poprzez ustne zawiadamianie mistrzów przez mistrzów młodszych. Zebrania odbywały się w czasie wyznaczonym przez starszych cechowych, w domu starszego lub w gospodzie cechowej. Brali w nich udział zawsze mistrzowie, natomiast uczniowie, czeladnicy i inne osoby, nawet nie należące do cechu, przybywały tylko na zebrania nadzwyczajne, zwołane przez nich lub z ich powodu. Obrady zebrań cechowych rozpoczynały się otwarciem skrzynki cechowej (skrzynki brackiej, lady), gdyż zachowanie tej formalności nadawało podjętym uchwałom moc obowiązującą członków cechu. Wszyscy uczestnicy zebrania zobowiązani byli do zachowanie tajemnicy na temat jego przebiegu.

       Do kompetencji zebrań cechowych należało uchwalanie statutów cechów i związków czeladniczych, zatwierdzanych potem przez rady miejskie lub właścicieli miast. Statuty cechowe (wilkierze) powstawały później niż same cechy, które początkowo rządziły się zwyczajem własnym albo zwyczajem cechów z miast większych i starszych.

       Zebrania cechowe spełniały też funkcję administracyjną, która polegała na przyjmowaniu i wyzwalaniu uczniów i czeladników, wyznaczaniu, kontrolowaniu i przyjmowaniu sztuk mistrzowskich, przyjmowaniu mistrzów do cechu, wybieraniu i nadzorowaniu działalności władz cechów i związków czeladniczych, ustalaniu wysokości i przyjmowaniu składek cechowych. Zebraniom przewodniczyli starsi cechowi, którzy zapoznawali obecnych z prawami i zwyczajami cechowymi i wykonywali wobec nich funkcje policyjne.

       Do kompetencji zebrań cechowych należało także sądownictwo względem członków cechu.

       Władzę wykonawczą każdego cechu pełnili dwaj starsi cechowi (przysiężni, cechmistrzowie), wyznaczani przez radę miejską spośród czterech kandydatów, wybieranych przez ogólne zgromadzenie mistrzów danego cechu. Nazwiska rzemieślników wybranych w ramach cechu przedstawiał radzie młodszy mistrz. W cechach, do których należeli Polacy i Niemcy, każda z tych grup miała prawo wyboru jednego cechmistrza. W cechach łącznych starszych wybierali zwykle przedstawiciele wszystkich należących doń rzemiosł. Wyboru dokonywano poprzez głosowanie, w którym decydowały „wota” wszystkich mistrzów posiadających czynne prawo wyborcze. Wybory starszych odbywały się zazwyczaj po ukonstytuowaniu się nowej rady, która ich zatwierdzała i przyjmowała od nich przysięgę wierności. Kadencja starszych trwała przeważnie jeden rok, przy czym każdy z nich pełnił swoje funkcje przez pół roku, udostępniając w tym czasie swoje mieszkanie na miejsce zebrań cechowych i przechowując u siebie ruchomy majątek cechu (skrzynkę bracką).

       Kompetencje starszych cechowych obejmowały reprezentowanie cechu wobec rady i właścicieli miasta oraz wobec innych cechów działających na terenie miasta. Starsi reprezentowali także i zastępowali cech jako osobę prawną na uroczystościach publicznych i posiedzeniach władz miejskich. Na zlecenie rady brali też udział w szacowaniu majątku pozostałego po zmarłych mieszczanach oraz w planowaniu kosztów remontu urządzeń miejskich, kamienic, murów, mostów, ulic itp. Kontrolowali proces produkcji we wszystkich warsztatach wchodzących w skład ich cechu, regulowali zasady zaopatrywania rzemieślników w surowce do produkcji i organizowali ich zakup, kontrolowali jakość i wielkość produkcji, ustalali ceny. Posiadali szczególne uprawnienia w zakresie zwalczania konkurencji rzemieślników pozacechowych i członków innych cechów, naruszających statutowo ustalony zakres produkcji. Razem z radą miejską sprawowali nadzór nad miarami i wagami.

       Z kolei funkcje administracyjne starszych cechowych wynikały z ich uprawnień nadzorczych wobec wszystkich członków cechu. Polegały na kierowaniu wszystkimi sprawami cechu i zarządzaniu majątkiem cechowym. Starsi cechowi decydowali o przyjmowaniu uczniów i nadzorowali przebieg nauki, mogli zezwolić uczniowi z ważnych powodów na odejście od mistrza przed ukończeniem nauki i wyznaczyć nowego mistrza, potwierdzali wyuczenie, nadawali uczniom „przemianki” (żartobliwe przezwiska), rozpatrywali spory uczniów z mistrzami, współdziałali w wyzwalaniu uczniów na czeladników oraz w zawieraniu umów o pracę i ustalaniu wynagrodzenia, przydzielali czeladników wdowom po mistrzach i starym mistrzom, którym przysługiwało pierwszeństwo w ich zatrudnianiu, sprawowali nadzór nad związkami czeladniczymi. Wspólnie z pozostałymi mistrzami (braćmi) swojego cechu wyznaczali sztuki mistrzowskie, kontrolowali je i brali udział w ich przyjmowaniu, sprawdzali dokumenty czeladników starających się o mistrzostwo, pomagali im w uzyskaniu obywatelstwa miejskiego i kierowali procedurą przyjmowania młodych mistrzów do cechu.

       Starsi cechowi, często wspólnie ze zgromadzeniem ogólnym cechu, wykonywali także funkcje sądowe w sprawach drobniejszych przewinień członków cechu (także czeladników i uczniów), szczególnie w zakresie dyscypliny i rzetelności w pracy. Sprawowali także sądownictwo polubowne między członkami cechu, np. w sprawach o zapłatę długu, o należną czeladnikowi płacę itp. W instancji odwoławczej rozstrzygali spory nie zakończone w ramach stowarzyszenia czeladników. Wymierzali kary pieniężne na rzecz skarbu cechowego lub zobowiązywali ukaranych do dostarczenia na rzecz cechu określonych ilości wosku, łoju, świec, piwa itp. Czuwali nad moralnością braci, zwłaszcza młodych i nieżonatych mistrzów, nakłaniając ich do ożenku.

       Funkcje organizacyjne starszych cechowych obejmowały natomiast prawo zwoływania zebrań (schadzek), w których musieli brać udział wszyscy mistrzowie ich cechu, oraz przewodniczenia tym zebraniom, utrzymywania porządku i odczytywania w ich trakcie statutów cechowych, a także wykonywania uchwał porządkowych i organizacyjnych, podejmowanych przez te zebrania. W cechach nie zatrudniających pisarza starsi prowadzili zwykle księgi cechowe i wystawiali, a zawsze podpisywali i pieczętowali, zaświadczenia o nauce, wyzwoleniu itp. Do zadań starszych cechowych należała także opieka nad skrzynką bracką, w której przechowywano „skarb bracki”, tj. pochodzące ze składek i kar pieniądze należące do cechu, a także tłoki pieczętne, przywileje, statuty i księgi cechowe, zawierające wpisy przyjęć uczniów, wyzwolin czeladników i mistrzów, protokoły zgromadzeń ogólnych cechu, wyroki sądu cechowego oraz rejestry suchodzienne. Z zarządu skarbem cechowym pod koniec kadencji zdawali sprawę przed całym cechem.

       Do funkcji starszych cechowych należał także udział we władzach miejskich, w których uczestniczyli jako tzw. trzeci porządek (pospólstwo, „communitas”)2, stanowiący reprezentację ogółu obywateli miasta3. Nosili oni nazwę przysięznych („iurati ), ponieważ składali przysięgę na wierność radzie. Do kompetencji pospólstwa należał m.in. udział w zarządzaniu majątkiem miejskim, szczególnie w rozliczaniu się ustępującej rady z działalności gospodarczej. Kolegium starszych cechowych wpływało też na zmianę ustawodawstwa miejskiego dotyczącego cechów. Przekazywali oni członkom swoich cechów polecenia rady i właściciela miasta, szczególnie dotyczące opłat, czynszów, świadczeń i posług członków cechów na rzecz miasta, w sprawach zarobków czeladników, taks oraz zwalczania konkurencji. Za pełnienie swoich funkcji starsi cechowi nie pobierali formalnego wynagrodzenia, jednak cech starał się ich wynagrodzić udziałem w opłatach wnoszonych do cechów za czynności administracyjne, lub nawet jednorazową gratyfikacją. Przysługiwało im także prawo zatrudniania większej liczby towarzyszy, niż innym mistrzom cechowym. Starsi cechowi (obok przedstawicieli rady i ławy) brali także udział w działalności urzędu szafarzy miejskich („dispensatores”). Do kompetencji szafarzy należało zarządzanie majątkiem miejskim, jednak zgodnie z wytycznymi rady, a później trzech porządków miejskich. Szafarze sprawowali także sądownictwo na przedmieściach i we wsiach będących własnością miasta.

       Mistrzowie stołowi, zwani w niektórych miastach prywatnych asesorami, wchodzili w skład zarządu cechów jako pomocnicy starszych cechowych. Było ich w każdym cechu dwóch i pomagali szczególnie w załatwianiu niektórych spraw administracyjnych i sądowych, rzadziej w sprawach przemysłowych, wyjątkowo w działalności ustawodawczej. Swoje funkcje pełnili na wyraźne zlecenie starszych albo razem z nimi. Nie mieli prawa reprezentowania cechu na zewnątrz, uczestniczyli natomiast w wyznaczaniu i przyjmowaniu sztuk mistrzowskich oraz byli organizatorami przyjęć w gospodzie.

       Mistrzowie młodsi, którzy świeżo uzyskali członkostwo cechu, pełnili funkcje pomocnicze przy władzach cechowych, przejawiające się w tzw. służbie „młodszeńskiej”. Na polecenie starszych, młodsi mistrzowie zwoływali zebrania cechowe i usługiwali na nich, nadzorowali wykonywanie sztuk mistrzowskich, kontrolowali jakość produkcji, liczbę pracowników i zabezpieczenie warsztatów przed pożarem. Mieli także uprawnienia policyjne w stosunku do partaczy. Zobowiązani byli ponadto do posług kościelnych i pogrzebowych oraz posług na rzecz miasta np. jazdy z podwodami i pogoni za złodziejami. Służba młodszych mistrzów trwała do czasu przyjęcia do cechu nowego mistrza i pełniły ją zwykle dwie osoby.

       Pisarze i podskarbiowie, także pełnili w cechach funkcje pomocnicze. Byli płatnymi urzędnikami zatrudnianymi przez większe cechy. Pisarze poszczególnych cechów wystawiali dokumenty oraz prowadzili księgi cechowe, korespondencję i rachunki cechu, a także wykazy i spisy mistrzów przyjętych do cechu, uczniów pobierających naukę w cechu i wyzwalanych na czeladników, relacje z wyborów władz cechowych oraz rachunki opłat i składek cechowych, wnoszonych przez członków cechu, spisywali ogólne postanowienia cechu.

       Ojcowie i matki gospodnie, jako właściciele gospód, w których odbywały się zebrania cechowe i w których nocowali wędrowni czeladnicy, pośredniczyli między tymi czeladnikami a mistrzami w zawieraniu umów o pracę. Brali także udział w życiu towarzyskim członków cechów. Ich funkcja była płatna.

       Nadzór i kontrolę nad działalnością cechów sprawowała rada miejska, jako najwyższa władza administracyjna i sądowa w mieście samorządowym. Ona też powoływała władze cechu, zatwierdzała uchwały zgromadzeń cechowych, przyjmowała odwołania od wyroków sądów cechowych. Rozstrzygała także spory między cechami o naruszenie ustalonego dla poszczególnych cechów zakresu produkcji. Wraz z rozwojem znaczenia cechów rada miejska przyznała im część swoich kompetencji sądowych, w wyniku czego zarządy cechów działały również jako sądy. Sąd cechowy tworzyło całe bractwo danego cechu, zebrane na wiecu gajonym pod przewodnictwem starszych cechu i mistrzów stołowych. O wyroku decydował cały cech. Do kompetencji sądów cechowych należały sprawy członków cechu - majstrów, czeladników i uczniów, a także wdów prowadzących przedsiębiorstwa po śmierci mężów. Sądy cechowe zajmowały się głównie sprawami związanymi z wykonywaniem rzemiosła oraz drobnymi sprawami cywilnymi (o długi i wynikłymi z umów o pracę), jak i karnymi, będącymi skutkiem łamania przepisów zawartych w statutach cechowych. Sprawy karne obciążone ciężkimi karami, sądy cechowe przekazywały radom miejskim.

       Przechowywany w Archiwum Państwowym w Poznaniu zespół archiwalny „Cechy miasta Kobylina” z lat 1636-1870 zawiera materiały archiwalne wytworzone i zgromadzone w kilku cechach kobylińskich, wraz z archiwaliami później do nich dołączonymi. Składają się na nie dwa dokumenty cechu płócienników (tkaczy), 15 j.a. dokumentów, ksiąg i akt cechu rzeźników, 4 j.a. dokumentów i akt cechu szewców, oraz jedno świadectwo prawego urodzenia.

       Jedynym w tym zbiorze dokumentem pergaminowym jest statut udostępniony kobylińskiemu cechowi płócienników (tkaczy) przez cech płócienników w Kaliszu w 1639 r.4 Jego transumpt (powtórzenie) i zatwierdzenie przez Aleksandra Józefa Sułkowskiego, dziedzicznego właściciela miasta Kobylina w 1743 r. ma już formę papierowej składki5.

       Następną grupą są materiały cechu rzeźników kobylińskich, pośród których takimże oryginałem w formie papierowej składki jest dokument wystawiony w tymże 1743 r. przez tego samego dziedzica, który powtórzył i potwierdził temu cechowi nadanie jatki rzeźniczej w 1560 r. przez Jerzego Konarskiego, ówczesnego właściciela Kobylina, a oprócz tego powtórzył i zatwierdził przywilej statutowy, udostępniony w 1559 r. rzeźnikom kobylińskim przez mistrzów cechu rzeźników kaliskich. Dokument z 1743 r. powtarzający przywileje z lat 1559 i 1560 zachował się także w formie odpisu, sporządzonego około 1790-1800 r.6

       Kolejne zachowane matweriały cechu rzeźnickiego w Kobylinie to protokołowe księgi wpisu. Pierwsza z nich, spisana w latach 1636-1741 w formie tzw. dudki, czyli przeciętej pionowo karty papieru, zawiera uchwały cechu co do rozmiarów produkcji i porządkowe, wyroki sądu cechowego, wymierzone kary i zawarte ugody, wykazy składek cechowych, rozliczenia skrzynki brackiej, wpisy osób przyjmowanych na naukę do cechu, wpisy mistrzów, relacje z wyborów starszych cechowych, mistrzów stołowych i młodszych, protokoły przekazania nowym cechmistrzom sprzętów brackich, tj. skrzynki z dokumentami, cechy, szklanic brackich i kilku sztuk uzbrojenia7.

       Druga księga, spisana w latach 1642-1860 w formacie normalnej karty papieru, zawiera materiał podobny, a więc uchwały cechowe dotyczące rozmiarów produkcji i powinności względem cechu, odpis statutu cechowego z 1559 r., wpisy przyjęć czeladników i mistrzów do cechu, wpisy przyjęć uczniów na naukę rzemiosła oraz wyzwolin uczniów na czeladników, spisy braci (mistrzów) cechowych, zestawienia wypłat cechmistrzom za ich roczną funkcję, relacje z wyborów nowych władz cechu, a poza tym rozliczenia cechowe i wyroki sądu cechowego8. We fragmencie zachował się natomiast protokolarz cechu rzeźników w Kobylinie, zawierający uchwały dotyczące zakresu produkcji i wykazy należności wobec cechu, sporządzony około 1750-1770 r.9

       Spuściznę aktową cechu rzeźników kobylińskich uzupełnia 10 j.a. różnych akt, zaświadczeń i korespondencji. Wśród nich jest sporządzony około 1640-1650 r. ekstrakt (wypis) wyroku sądu burmistrzowskiego w Kobylinie z dnia 17 I 1639 r., będącego odpowiedzią na odwołanie się przeciwko wyrokowi sądu cechowego przeciwko pewnemu niesubordynowanemu rzemieślnikowi. Kolejne akta to wykonany około 1750-1770 r. odpis wyroku wydanego w 29 I 1749 r. przez komisję zwołaną przez magistrat kobyliński w celu uspokojenia obyczajów w cechu rzeźnickim. Jest też kopia rozporządzenia, wydanego dnia 1 II 1788 r. przez zarząd ordynacji książąt Sułkowskich w Lesznie, określającego tryb pracy magistratu. Z 1789 r. pochodzi wykaz nowo wybranych władz cechu rzeźników w Kobylinie, zatwierdzony przez tutejsze władze miejskie, a na piśmie w sprawie cechu kowali, sporządzonym około 1780-1800 są podpisali się członkowie władz cechu rzeźników w Kobylinie. O krewkiej naturze rzeźników kobylińskich świadczy też odpis z protokolarza sądu cechowego, który dnia 9 VII 1788 r. rozpatrywał skargę złożoną przez mieszkankę Kobylina, przeciwko jednemu z rzeźników o niewyparzonym języku. O wysyłaniu przez rozbiorowe władze pruskie rozporządzeń do miast świadczy pismo sporządzone w kobylińskim cechu rzeźników po 1794 r. W aktach cechu rzeźników w Kobylinie znajduje się także pismo zawierające spis i podpisy członków tutejszego cechu płócienników, pochodzące z około 1790-1800 r. W latach 1640-1796 powstało natomiast pięć zachowanych w aktach rzeźników świadectw prawego urodzenia i chrztu, wystawionych przez różne rady miejskie i parafie, oraz 12 świadectw czeladniczych i mistrzowskich rzeźników w Kobylinie, wystawionych przez starszych cechów rzeźniczych z różnych miast w latach 1638-1770.10

       Kolejne materiały archiwalne w omawianym zbiorze stanowią akta kobylińskiego cechu szewców. Otwiera je odpis i tłumaczenie na język polski przywileju statutowego, zatwierdzonego temu cechowi przez Władysława IV, króla polskiego w 1634 r. za zgodą cechu szewskiego w Kaliszu. Dołączone do tego wykazy składek i należności cechowych pochodzą z 1846 r.11 Około roku 1680-1690 staraniem cechu szewskiego wypisano z ksiąg radzieckich miasta Kobylina decyzję tejże rady z dnia 4 VI 1677 r. nadajacą wszystkim członkom cechu szewskiego, Polakom i Niemcom, wspólny, a dotąd pusty plac, leżący za wałem miejskim, w zamian za uporządkowanie przykopu i oczyszczenie kanału. Wypis ten, sporządzony na składce papieru, został uwierzytelniony dwiema pieczęciami: wójtowską i radziecką miasta Kobylina, wyciśniętymi przez papier (tzw. opłatkowymi)12. W oryginale, w formie papierowej, oprawnej składki zachował się natomiast przywilej, jaki na prośbę starszych cechu szewskiego w Kobylinie wystawił w dniu 6 X 1743 r. Aleksander Józef Sułkowski, dziedzic w Kobylinie i innych miastach. Wystawca tego dokumentu powtórzył i zatwierdził temuż cechowi przywilej, nadany mu dnia 22 VII 1633 r. w Pleszewie przez Piotra Sieniutę, ówczesnego dziedzica w Kobylinie, zezwalający na zbudowanie w Kobylinie 24 nowych jatek szewskich, oraz ustalający powinności szewców i zasady skupowania skór13. Na luźnych kartkach zachowały się natomiast odpisane i skopiowane w latach 1865-1870 prośby właścicieli jatki szewskiej w Kobylinie14, zniszczonej podczas pożaru w mieście w dniu 25 IV 1865 r., kierowane do cechu szewskiego, o pomoc przy budowie nowej jatki. Uzupełnia je kontrakt z budowniczym i opis nowej jatki szewskiej, a także wykaz składek na budowę nowych jatek szewskich w Kobylinie . Zbiór dokumentów i akt cechów kobylinskich zamyka pojedyncze świadectwo prawego urodzenia, którego przynależność do określonego cechu trudno dziś ustalić15.

       Dzieje akt cechowych splecione są z dziejami przedrozbiorowych akt miejskich. Dokumentacja cechów, znajdująca się pierwotnie między aktami wytworzonymi przez władze miejskie, została przekazana do Staatsarchiv Posen (niemieckiego archiwum państwowego w Poznaniu) w XIX/XX w. razem z depozytami miast. W latach 1949-1952 w Archiwum Państwowym w Poznaniu materiały te zostały wyłączone spośród akt miejskich i przeniesione do odrębnej grupy materiałów archiwalnych, obejmującej akta cechowe miast wielkopolskich. Dołączono je do depozytów złożonych przez cechy w niemieckim archiwum w XIX/XX w. oraz do archiwaliów cechowych zgromadzonych w Reichsarchiv Posen (Archiwum Rzeszy w Poznaniu) w okresie okupacji hitlerowskiej. Później dołączono do nich także nabytki pochodzące z zakupów i darowizn. Wszystkie te akta zinwentaryzowano w AP w Poznaniu w latach 1958-1960. W latach 1963-1966 zinwentaryzowano natomiast dokumenty cechowe, wchodzące pierwotnie w skład depozytów miast i przeniesiono je do zespołów akt cechowych. Zespoły cechowe uszeregowano pod nazwą miasta, według alfabetycznego porządku nazw rzemiosł. W efekcie tego porządkowania, w Archiwum Państwowym w Poznaniu akta miast i akta cechów stanowią dwa odrębne zbiory. Materiały te są jednak ze sobą ściśle powiązane i nawzajem się przenikają. Ówczesne miasta nie posiadały bowiem klasy urzędniczej, stąd władze miejskie, tj. osoby pełniące funkcje w radzie i ławie sądowej, jak również zarządców majątku miejskiego, każdego roku wybierali spośród siebie obywatele miejscy, tj. rzemieślnicy, kupcy i przedstawiciele wolnych zawodów, posesjonaci. W małych miastach prywatnych w Polsce praktyka ta trwała aż do rozbiorów, gdyż nie wprowadziły one w życie reformy króla Jana III Sobieskiego z 1693 r. ustanawiającej w miastach dożywotnie władze rady, ławy i trzeciego porządku. Rzemieślnicy i kupcy pełniący urzędy miejskie, musieli godzić te obowiązki z prowadzeniem warsztatów czy handlu, ponieważ za pracę w kolegiach miejskich nie otrzymywali żadnego wynagrodzenia (czasem tylko starano się opłacić przynajmniej funkcję burmistrza).

       Działalność mieszczan, obywateli miejskich na różnych polach, widoczna jest zarówno w aktach miejskich, jak i cechowych. Rada miejska, nadzorująca działalność cechów, często wpisywała do swoich ksiąg zatwierdzane przez siebie przywileje i statuty cechowe oraz wydawane rozporządzenia w różnych sprawach cechów; ławnicy natomiast w swoich aktach umieszczali inwentarze majątków pozostawionych przez zmarłych rzemieślników i kupców, sporządzane w interesie małoletnich spadkobierców. Księgi rezygnacji pełne są kontraktów sprzedaży-kupna majątku, zawieranych przez właścicieli domów i warsztatów, mistrzów cechowych, a wysokość płaconych przez nich podatków i składek widoczna jest w miejskich aktach rachunkowych (szafarskich). Szukając więc informacji o konkretnym rzemiośle, czy nawet rzemieślniku, koniecznie trzeba się wczytać w księgi miejskie.

Opracowanie: Zofia Wojciechowska

---

Przypisy:
1) Tzw. suchedni były to trzy dni (środa, piątek i sobota), powtarzające się co kwartał, przeznaczone na szczególne modły i post. Wszystkie wpłaty, wypłaty, prawa i spotkania, przypadające na te dni, otrzymywały nazwę suchedniowych, suchodniowych lub suchodziennych.
2) Występujący obok dwóch pierwszych porządków (kolegiów) miejskich: rady (consulatus) z burmistrzem i ławy (scabinatus) z wójtem na czele.
3) Ogół obywateli miasta stanowili rzemieślnicy i kupcy, posesjonaci. Osoby innych stanów: szlachta, duchowni, mieszkający w mieście, nie byli mieszczanami; z wyjątkiem tych osób stanu szlacheckiego, które nabyły nieruchomość i przyjęły prawo miejskie. Praw miejskich nie mogli natomiast uzyskać mieszkańcy miasta nie posiadający nieruchomości ani warsztatu, tj. plebs.
4) Archiwum Państwowe w Poznaniu (APP), Cechy miasta Kobylina, sygn. 1.
5) Tamże, sygn. 2.
6) Tamże, sygn. 3 i 4.
7) Tamże, sygn. 5.
8) APP, Cechy miasta Kobylina, sygn. 6.
9) Tamże, sygn. 7.
10) Tamże, sygn. 8-17
11) APP, Cechy miasta Kobylina, sygn. 18.
12) Tamze, sygn. 19.
13) Tamże, sygn. 20.
14) Tamże, sygn. 21.
15) Tamże, sygn. 22.